Tanais

Wsród miast antycznych, leżących na północnych wybrzeżach Morza Czarnego i Morza Azowskiego, specjalne miejsce zajmuje Tanais. Niezwykłe jest to, że miasto, którego powierzchnia nigdy nie przekraczała 15 ha, a liczba ludności zaledwie dochodziła do 5 tysięcy, istniało nieprzerwanie 550 lat (od początku III wieku p.n.e. – po połowę III wieku n.e.) w tak niebezpiecznym rejonie.

Tanais leżało bowiem na szlaku wędrówek kolejnych fal koczowników napływających ze Wschodu. Znaczenie tego niewielkiego miasta w życiu politycznym, ekonomicznym i kulturowym narodów i plemion Wschodniej Europy trudno przecenic.

Położenie Tanais z dala od innych miast greckich, na styku cywilizacji antycznej i plemion stepowych, determinowało jego rolę jako wielkiego centrum wymiany handlowej i ważnego czynnika kulturotwórczego. Zapewne z tego względu był także Tanais ważnym punktem wywiadowczym – zarówno dla Królestwa Bosporańskiego, jak i, w pierwszych wiekach naszej ery, dla Cesarstwa Rzymskiego.

Bliższe poznanie dziejów Tanais pozwoliłoby na lepsze zrozumienie historii kolonizacji greckiej, historii Bosporu, Rzymu i plemion – Scytów, Meotów, Sarmatów.

Kto i kiedy założył miasto – nie wiemy. Na podstawie źródeł archeologicznych można wywnioskowac, że Tanais powstało pomiędzy 290 a 260 rokiem przed naszą erą. Niestety, w bliższym określeniu jego początków nie pomagają nam źródła pisane. Jedyną informację o Tanais, dotyczącą okresu hellenistycznego, zawdzięczamy Strabonowi, lecz jest ona bardzo ogólnikowa. Wynika z niej mianowicie, że w końcu I wieku p.n.e. król Bosporu Polemon spustoszył miasto. Ponowny rozkwit Tanais nastąpił z końcem I wieku n.e. Przeprowadzono wtedy wielkie prace budowlane, odbudowujac i wzmacniając fortyfikacje hellenistyczne. Kolejne zniszczenie Tanais nastąpiło w połowie III wieku n.e. i było skutkiem inwazji przypisywanej Sarmatom lub Gotom. Z Gotami związana jest ostatnia faza osadnicza, przypadająca na okres pomiędzy drugą połową IV a pierwszą połową V wieku. Po opuszczeniu miasta przez Gotów ślady już tylko sezonowej obecności pozostawili kolejni koczownicy – związani z kaganatem Chazarów. Najnowsza historia Tanais zaczyna się w początku XIX wieku, kiedy okoliczne ziemie przechodzą we władanie Kozaków. W tym samym czasie zostaje prawidłowo zlokalizowane miasto antyczne.

Pierwsze poważne prace archeologiczne przypadają na połowę XIX wieku. Rezultaty badań nie zadowoliły władz carskich i wykopaliska miasta przerwano aż do połowy XX wieku. Od 1955 roku prace archeologiczne nieprzerwanie prowadzi moskiewski Instytut Archeologii Akademii Nauk; początkowo pracami tymi kierował Dymitr Szelow, a od 1993 roku Tatiana Arseniewa. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku w pracach uczestniczą także archeolodzy niemieccy (Deutsches Archaeologisches Institut z Berlina) i polscy (Uniwersytet Warszawski). W roku 1961 powstało muzeum, obejmujące obecnie swoim nadzorem nie tylko teren miasta, ale także przylegającą strefę ochronna, w której znajdują się pozostałości zabudowy wiejskiej i rozległe tereny nekropoli.

Tanais (w literaturze spotykamy takze określenie „grodzisko Niedwigowskie”) położone jest na wysokim brzegu Martwego Dońca – jednego z ujść rzeki Don, we wspólczesnej wsi Niedwigowka. W czasach antycznych Tanais leżał prawdopodobnie na brzegu morza, lecz obecnie Morze Azowskie oddalone jest o 9 km . Poprowadzenie w połowie XIX wieku linii kolejowej, łaczącej Rostów z Taganrogiem, zniszczyło dolna część miasta.

Wykopaliska XIX-wieczne nie odsłoniły Tanais hellenistycznego. Sądząc po nielicznych opisach i zachowanym materiale zabytkowym, badano głównie warstwy związane z późniejszą historią miasta: z osadnictwem gockim i z pierwszymi wiekami naszej ery. Dopiero prace Szelowa wydobyły pozostałości okresu pierwszego rozkwitu miasta, datowane na okres pomiędzy drugą połową III wieku p.n.e. a końcem I wieku p.n.e. Okazało się, że miasto było wtedy podzielone na dwie części: tzw. Tanais Zachodni (którego nigdy nie odbudowano po najeździe Polemona) i Tanais Wschodni, nazywany także czasami akropolem. Tanais Zachodni, który od 1996 roku jest obiektem prac naszej ekspedycji, przedstawiony był przez Szelowa jako podgrodzie zamieszkałe przez ludność plemienną. Tę częś miasta, o krzywych, wąskich uliczkach, okalał niezbyt solidny mur obronny, ochraniający kwartały mieszkalne złożone z budynków założonych na nieregularnym planie. Typowe domostwo składało się z kilku pomieszczeń rozlokowanych dookola dziedzińca. W pomieszczeniach i na dziedzińcach licznie występują jamy zasobowe. Zupełnie inaczej wyglądał Tanais Wschodni, zamieszkały prawdopodobnie przez Greków. Solidny mur obronny, wzmocniony basztami, zbudowany według najlepszych greckich założeń, otaczał kwartały mieszkalne, poprzecinane regularną siatką ulic. Także domy mieszkalne były zbudowane na regularnym planie, z pomieszczeniami wychodzącymi na brukowany dziedziniec, po środku którego znajdowała się cysterna. Wszystkie domy zaopatrzone były w piwnice służące przede wszystkim jako magazyny amfor.

W pierwszych wiekach naszej ery, kiedy odbudowano ze zniszczeń wyłącznie część wschodnią, zalozenia urbanistyczne pozostawiono bez większych zmian. Mury obronne przebudowano i znacznie wzmocniono, a dookoła miasta wyryto rów obronny. Z okresu osadnictwa gockiego niewiele pozostałości dotrwało do naszych czasów. Budownictwo mieszkalne bardzo przypominało wczesniejsze domy z Tanais Zachodniego: krzywe ściany niewielkich domów, wychodzących na krzywe, wąskie uliczki. Z Tanais antycznym związane było zapewne także zaplecze rolnicze, będące źródłem żywności dla ludności miasta. Niestety, niewiele wiemy na ten temat. Wydaje się, że osadnictwo ciągnęło się wąskim pasem wzdłuż Donu; teren ten zajmuje obecnie wieś Niedwigowka.