Rhizon
Risan, znane w czasach starożytnych jako Rhizon i Risinum, leży w Zatoce Kotorskiej i jest najstarszą osadą na tym obszarze i znajdowało się pod silnymi wpływami hellenistycznymi od końca IV wieku p.n.e. Po upadku ostatniego iliryjskiego króla było kontrolowane przez Rzym i stało się częścią Imperium od początku I wieku.
Miasto jest wymienione w kilku źródłach antycznych. Nie wiadomo jednak, kiedy dokładnie Ilirowie (prawdopodobnie z plemienia Labeates) założyli Rhizon, jak zresztą i całe pochodzenie i wczesna historia tego ludu do dziś nie jest całkowicie jasna. Można uznać za pewne, że Rhizon było ważnym ośrodkiem zhellenizowanej kultury iliryjskiej w okresie panowania króla Agrona najpóźniej od III wieku p.n.e. Miasto odegrało również rolę w pierwszej wojnie iliryjskiej (229-228 p.n.e.) między Rzymem a żoną i następczynią Agrona, Teuty, która doszła do władzy w 231/230 p.n.e. po śmierci męża.
W trakcie wykopalisk polsko-czarnogórskich w Rhizon od 2001 r. odkryto różne warstwy zniszczeń, które najprawdopodobniej były konsekwencją działań wojennych. Miasto zostało najwyraźniej spalone i straciło na znaczeniu na prawie sto lat. Pod panowaniem Rzymian w I i II wieku miasto rozkwitło ponownie.
Po sporadycznych wykopaliskach w XX wieku, Rhizon jest konsekwentnie badane i odkrywane od 2001 roku przez zespół z Uniwersytetu Warszawskiego i Urzędu Ochrony Zabytków Czarnogóry. Na uwagę zasługują dwie części miasta: Carine, dawna wieś i dzisiejsza nazwa dzielnicy na prawym brzegu miejscowej rzeki oraz Gradina (zamek), małe wzgórze, które wznosi się 200 m nad Risan i kryje głównie ruiny średniowieczne i nowoczesne. Istnieje również rzymska willa w Risan z mozaikowymi posadzkami z II wieku, która została odkryta już w latach 30-tych, XX w.
Podczas wykopalisk na obszarach Carine VI i VII odkryto znaczną część układu urbanistycznego (insulae) starożytnego Rhizon. Na odcinku Carine VII dwie insulae oddzielone są szeroką na 3 metry drogą wybrukowaną dużymi kamiennymi płytami, która prawdopodobnie prowadziła do bramy w murze obronnym. W tej części miasta znajdowały się raczej przeciętne domy typu hellenistycznego z wieloma pomieszczeniami magazynowymi. W 2010 roku pod podłogą jednego z tych pomieszczeń odkryto duży dzban zawierający skarb: prawie 5000 monet “Króla” Ballaiosa (βασιλέως Βαλλαίου). Władca ten był tajemniczą postacią, o której nie wspomina się w żadnym ze znanych źródeł starożytnych. Podczas późniejszych kampanii rozpoczęto badania na obszarze Carine VIII. Ujawniły one bardzo ciekawe elementy architektoniczne, w tym monumentalne ściany, budynku, który jest interpretowany jako pałac miejscowej iliryjskiej arystokracji i wstępnie datowany na III w. p.n.e.
Imponująca liczba wysokiej jakości artefaktów odzwierciedla wyrafinowany charakter tego gmachu. Wśród znalezisk wyróżniają się dwa solidne brązowe uchwyty, ozdobione różnymi wizerunkami greckiego boga Acheloosa.
Kilka kampanii było też poświęconych lokalnej twierdzy Gradina. Ten niewielki zamek powstał już w X w. Później miasto wraz z twierdzą należały do księstwa Trebinje, późniejszej Hercegowiny, zaś w 1482 zamek został przejęty i przebudowany przez Otomanów. Republika Wenecka przez krótki okres zdobyła Risan w 1538, oraz ponownie w 1648. Jednak podczas wykopalisk odkryto także ślady antyku na owym wzgórzu. Co więcej istnieje pewne prawdopodobieństwo, że świątynie risańskiego boga Medaura znajdowała się właśnie tam. Kopiąc w trudnych warunkach na skalistym wzgórzu odkryto też szereg elementów architektonicznych oraz fragment inskrypcji związanych z budową cerkwi. Jest to o tyle ciekawe, że taka świątynia mogła powstać na zamku jedynie przed pierwszym przybyciem Turków w 1482.
Aktualne publikacje:
P. Dyczek, Rhizon – antyczna perła Czarnogóry/Ancient Pearl of Montenegro/antički biser Crne Gore, Warszawa-Risan 2013.