Scodra / Bushat
Scodra (pol. Szkodra) leży w północnej Albanii, niedaleko granicy z Czarnogórą, w niewielkim zwężeniu szerokiej równiny rozciągającej się wzdłuż wybrzeża Adriatyku i jeziora Szkoderskiego Całą równinę między jeziorem a górami kształtują trzy łączące się ze sobą meandrujące rzeki: Buna, Kiri, oraz od wschodu duża rzeka Drin.
Pozostałości starożytnego miasta obecnie są znane tylko w bardzo skromnym stopniu między innymi dlatego, że ich obszar ulegał zalewaniu i akumulacji sedymentów aluwialnych.
Geografia Bushat z kolei jest osobliwa. Stanowisko leży na południowych stokach wydłużonego wzniesienia z trzema szczytami, na północ od współczesnej albańskiej wioski o tej samej nazwie. Jest to rzadki wysoki punkt w obszarze inaczej składający się z równin, ukształtowany przez obecnego i byłego koryta rzeki Drin.
Scodra
Nad miastem, na stromym pagórku leżącym na półwyspie między rzekami Buna i Drin, góruje ruina twierdzy Rozafa. Jej początki sięgają czasów iliryjskich, czyli epoki brązu wschodniego wybrzeża Adriatyku (Iliria). Właśnie ten wierzchołek zadecydował o tym, że to miejsce było predestynowane dla osady, która miała dominować region: izolowane, zabezpieczone od trzech stron przez rzeki wzgórze, pośrodku żyznej równiny leżącej nad obfitującym w ryby jeziorem, które dodatkowo otwierało drogę w głąb lądu.
Położenie tego miasta iliryjskiego (po łacinie Scodra) jeszcze w antyku opisał Liwiusz w Ab urbe condita jako munitissima (najsilniejsze) oraz difficilis aditu (trudno dostępne). Dziś większość budynków twierdzy, która otrzymała swój zasadniczy kształt za panowania Republiki Weneckiej, jest zniszczona, przede wszystkim skutkiem trzęsień ziemi w XIX w., oraz ostrzału podczas oblężeń twierdzy.
W III w. p.n.e., kiedy królestwo iliryjskie osiągnęło swój zenit za władania króla Agrona, Szkodra była jego stolicą, zaś w 168 p.n.e. Gentios, ostatni z królów iliryjskich, poddał się po bitwie pod Szkodrą Rzymowi. W okresie Republiki, Szkodra była ważnym centrum handlowym i komunikacyjnym, aby już w czasach imperium, być określaną jako oppidum civium Romanorum.
W średniowieczu twierdza i miasto często były obiektem przetargu między mocarstwami Europy a Otomanami. Od 1396 r. władzę nad całym obszarem przejęła Republika Wenecka. Powstawała wówczas Albania Veneta, system kolonii weneckich na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, którego celem było ustanowienie bezpiecznych punktów tranzytowych na drodze morskiej do ośrodków handlowych Lewantu. Szkodra była najważniejszą twierdzą tego systemu do 1478, kiedy Soliman, wezyr Mahometa II zaatakował miasto. Obrońcy wytrwali dziewięć miesięcy, aż do chwili podpisania traktatu pokojowego między Wenecją a Otomanami 26 stycznia 1479 r. Szkodra została wówczas przydzielona Otomanom, ale mieszkańcy mogli się bezpiecznie ewakuować.
Ponieważ forteca na wzgórzu znajdowała się w ciągu wieków w rękach Rzymian, Bizantyjczyków, Słowian, Wenecjan i Otomanów i niemal każdy z tych okresów wiązał się z przebudową murów, to trudno dziś dostrzec ślady najstarsze, z czasów iliryjskich. Jedynie w paru miejscach je widać, bo mury fortecy zostały nadbudowane na mury iliryjskie, zwłaszcza w ścianach barbakanu widać ciągi kamieni ułożonych w technice „cyklopiej”. Do wykonanych prac archeologicznych należało przebadanie cysterny z czasów wielkiej rozbudowy strategicznych fortyfikacji Republiki Weneckiej w 1397 r. W jeden z filarów nośnych tej cysterny wmurowano rzymską inskrypcje. Napis zawiera informacje na temat rzymskiej administracji wojskowej i funkcjonowania sztabu i wymienia Szkodrę jako miasto o randze colonia.
W latach 2011-2017 przebadano prawie 30 wykopów sondażowych na obszarze twierdzy, dokonując licznych ważnych obserwacji i odkrywając m. in. pochówki masowe z okresu oblężenia w XV w. Dodatkowo prace terenowe prowadzono na trójkątnym półwyspie między Drinem a Buną, gdzie przebiegał późnoantyczny mur obronny Szkodry.
Bushat
Od 2018 r. natomiast ekipa archeologów z UW przeniosła się 15 km na południowy wschód od Szkodry. Pierwsza kampania tam przyniosła niespodziewane i zaskakujące rezultaty. W ramach projektu badawczego związanego z wykopaliskami w Szkodra od trzech lat prowadzone były także badania i poszukiwania osad i twierdz antycznych leżących kiedyś na tzw. terytorium antycznej Szkodry, stanowiące jej zaplecze ekonomiczne i militarne. Dość wysokie jak na okolicę wzgórze (130 m n.p.m.) leży na obszarze gminy Bushat, które w czasach otomańskich nosiło, najpewniej ze względu na swój kształt nazwę „Wargi węża”.
Właśnie w otwartej paszczy tego „topograficznego węża” został założony dość obszerny wykop. W warstwach archeologicznych pojawiły się monety hellenistyczne i hellenistyczna ceramika – IV – I w p.n.e. Rychło zaczęły się też ukazywać ruiny kamiennych konstrukcji wykonanych z wielkich dobrze dopasowanych bloków kamiennych, czyli tzw. mury cyklopie. Okazało się, że jest to brama z dwoma wielkimi bastionami, do których dochodzą potężne mury obronne o szerokości ponad 3 m.
Ich ściany zewnętrze wykonano z profilowanych bloków kamiennych, przestrzeń między nimi wypełniając drobnymi kamieniami i ziemia. Taki typ konstrukcji, zwanej emplekton, jest charakterystyczny dla hellenistycznych budowli obronnych. Okazało się, że pas potężnych murów obronnych obejmuje obszar ok 20 ha, jest zatem większy od twierdzy Rozafa prawie trzykrotnie.
Aktualne publikacje:
P. Dyczek, Shkodёr. Gёrmimet arkeologjike tё viteve 2013-2014, 2015 Iliria 38, 279-292.
M. Lemke, Fieldwork at Scodra 2013, “Światowit” XI (LII)/A (2013), 2014, 217-225
M. Lemke, Szkodra – Legenda wielu epok, Archeologia Żywa 58 (2011), 14-19