Novae
Novae w północnej Bułgarii było w czasach rzymskich i bizantyjskich ważnym centrum militarnym – siedzibą słynnego pierwszego legionu Italskiego (legio I Italica) – a także cywilnym miastem prowincji Moesia inferior.
Położenie Novae, w miejscu w którym Dunaj osiąga najbardziej wysunięty na południe punkt swojego biegu, na przeciw Równiny Rumuńskiej (Wołoszczyzna), na przecięciu naddunajskiej drogi wiodącej do Bizancjum oraz szlaku przechodzącego przez przełęcze bałkańskie do Tracji, podkreśla jego znaczenie militarne.
Leżący na wysokiej skarpie naddunajskiej obóz mógł skutecznie opierać się atakom wrogów. Współcześnie obszar dawnego Novae jest określany jako Pametnicite (pomniki), z uwagi na monumenty, które wzniesiono w pobliżu antycznych ruin dla upamiętnienia przeprawy wojsk rosyjskich w roku 1877, w czasie wojny rosyjsko-tureckiej, która doprowadziła do oswobodzenia Bułgarii.
Początkowo – prawdopodobnie do końca I w. n.e. – twierdza była wzniesiona z drewna i ziemi. Jedynymi budowlami kamiennymi były komendantura (principia) i znacznych rozmiarów łaźnia (thermae legionis). Za czasów Trajana, w związku z przygotowaniami do wojny z Dakami, twierdze przebudowano zastępując konstrukcje drewniano-ziemne kamiennymi. W efekcie murem obronnym otoczono obszar o rozmiarach 372 na 485 m.
W 250 r. Novae zaatakowali dowodzeni przez Kniwe Goci, ale nie zdobyli obozu. Reformy z początku IV w. prawdopodobnie spowodowały redukcje liczebności legionu. Również badania archeologiczne dowodzą, ze w tym czasie na obszarze dawnych budowli legionowych, np. valetudinarium powstały pierwsze budowle cywilne. Już pod koniec III w. wschodni mur obronny obozu został rozebrany i zbudowany na nowo – nieregularnym przebiegiem poszerzając Novae w kierunku wschodnim.
Okres drugiego rozkwitu skończył się w Novae wraz z nowa inwazja Gotów na Bałkany w latach 376-378. W 441 roku Novae dotknęła kolejna inwazja, tym razem Hunów. Od tego czasu Novae przestało pełnić rolę wojskową. W V i VI w. Novae stało się siedzibą biskupstwa późnoantycznej prowincji Moesia secunda.
Prawdopodobnie już w okresie Pierwszego Królestwa Bułgarskiego, Novae stało się ponownie ważnym punktem osadniczym. Dowodzi tego odkrycie relatywnie dużej wczesnośredniowiecznej nekropoli pochówków szkieletowych.
W Novae są nieustannie od 1960 r. prowadzone wykopaliska przez wspólny polsko-bułgarski zespół. Dziś w Novae pracują trzy polskie ekspedycje, jedną z nich jest zespół Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW. Ośrodek prowadził prace terenowe w tzw. sektorze IV, znanym głównie ze znakomicie zachowanego szpitala wojskowego (valetudinarium).
Po zakończeniu eksploracji valetudinarium w 2006 r., archeolodzy Ośrodka przerzucili się na badanie układu wcześniejszej struktury poniżej szpitala, którą była łaźnia obozu (thermae) legionowego, która funkcjonowała tu w latach ok. 70-101 r. n.e., czyli aż do czasu, gdy wojny dackie Trajana wymagały wybudowania dużego szpitala wojskowego, a termy zostały przeniesione w kierunku centrum twierdzy, na zachód od komendantury.
Obecnie Ośrodek prowadzi badania w tzw. sektorze XII, który został wyznaczony w 2011 r. bezpośrednio na wschód od budynku sztabowego obozu (principia). Mimo, że charakter głównego budynku legionowego nie został jeszcze do końca ustalony, z pewnością można podziwiać wybudowaną tu złożoną architekturę, wydobywane wysokiej klasy zabytki ruchome oraz wyrafinowaną sieć kanalizacji. Zgodnie ze standardowym układem fortecy rzymskiej, należałoby się tu spodziewać praetorium lub domów żołnierzy kategorii immunes (którzy nie uczestniczyli w zwyczajnej służbie), albo też koszar legionistów, być może tych z prestiżowej pierwszej kohorty legionu.
Aktualne publikacje:
T. Derda, P. Dyczek, J. Kolendo (eds.) Novae I – Novae. Legionary Fortress and Late Antique Town, Volume One. A Companion to the Study of Novae, Warszawa 2008.
M. Lemke, Fieldwork at Novae 2016, “Światowit” XIII-XIV (LIV-LV) A/B (2015-2016), 337-342